Καλπάκι Ορχομενού, πύργος

Ο πύργος στο Καλπάκι είναι κτισμένος στην κορυφή του λόφου όπου βρίσκεται ο αρχαιολογικός χώρος του αρχαίου Ορχομενού, επάνω από το ομώνυμο σημερινό χωριό.  Έχει οπτική επαφή με την περιοχή της Κανδήλας στα βορειοανατολικά, από όπου ξεκινούσε το ορεινό πέρασμα προς την Κορινθία μέσω της Στυμφαλίας. Επίσης ήλεγχε τη διάβαση προς Άκοβα και Καλάβρυτα στα δυτικά, όπου και οι αντίστοιχες βαρωνίες επί φραγκοκρατίας. Ο πύργος θα πρέπει να λειτουργούσε ως παρατηρητήριο για τον έλεγχο των γύρω πεδινών περιοχών του Λεβιδίου.

Η πόλη του αρχαίου Ορχομενού αποτελούσε μια από τις αρχαιότερες πόλεις της Αρκαδίας, Ο πρωτοελλαδικός οικισμός βρισκόταν στη θέση Καταλύμματα στους πρόποδες της ακρόπολης. Στην Ιλιάδα του Ομήρου αναφέρεται ως πολύμηλος (Β 605) και περιλαμβάνεται στον κατάλογο των πόλεων που έλαβαν μέρος στον Τρωικό πόλεμο. Η πόλη μεταφέρθηκε στο ύψωμα κατά τους ιστορικούς χρόνους και συνέχισε να κατοικείται καθόλη την αρχαιότητα, ενώ στα ρωμαϊκά χρόνια εξαπλώθηκε στη θέση που καταλαμβάνει το σημερινό χωριό. Ο αρχαίος Ορχομενός κατοικούταν και κατά τη μεσαιωνική εποχή, όπως προκύπτει από ευρήματα που αποκαλύφθηκαν στον χώρο κατά τις ανασκαφές της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής στις αρχές του 20^ου αι. Νομίσματα βυζαντινής, φραγκικής και ενετικής περιόδου υποδηλώνουν τη συνεχή παρουσία του οικισμού από τους πρώτους βυζαντινούς χρόνους έως και τον 14^ο αι. Μάλιστα, στην ευρύτερη περιοχή του αρχαίου Ορχομενού, στο σημερινό κάμπο του Λεβιδίου, έχει εντοπιστεί μεγάλη παλαιοχριστιανική βασιλική.

Αν και δεν υπάρχουν ιστορικά στοιχεία για τον μεσαιωνικό πύργο, το κτίσμα θα μπορούσε να χρονολογείται στην φράγκικη/υστεροβυζαντινή περίοδο. Έχει υποστηριχθεί μάλιστα ότι ο πύργος στο Καλπάκι θα μπορούσε να αποτελεί τον έναν από τους δυο πύργους που δώρισε η Ισαβέλλα Βιλλαρδουίνη το 1297 στην αδερφή της Μαργαρίτα. Ο πύργος αυτός, ο οποίος βρισκόταν στο Νούδημο και δεν έχει ακόμη ταυτιστεί, φαίνεται πως ήλεγχε την ίδια ευρύτερη περιοχή με τον πύργο στο Καλπάκι.

Χρονολόγηση: σταυροφορική / υστεροβυζαντινή περίοδος (13ος – 15ος αι.)

Η οχύρωση του αρχαίου Ορχομενού διακρίνεται από τρεις τουλάχιστον οικοδομικές φάσεις που σημειώθηκαν στην κλασική και ελληνιστική περίοδο. Δεν γνωρίζουμε κατά πόσο χρησιμοποιήθηκε κατά το μεσαίωνα η αρχαία οχύρωση, η οποία περιελάμβανε δυο περιβόλους. Ο πύργος ωστόσο στην κορυφή του λόφου αποτελεί κτίσμα μεσαιωνικών χρόνων. Είναι διαστάσεων 7Χ10μ. και σώζεται σε ύψος μέχρι 4μ. Για το κτίσιμό του χρησιμοποιήθηκε αρχαίο υλικό, ασβεστοκονίαμα, ακατέργαστες πέτρες και κεραμίδια. Ο πύργος έχει στην κατώτερη στάθμη του δεξαμενή. Το ισόγειο αποτελείται από δύο χώρους. Η είσοδος μάλλον βρισκόταν βόρεια και η πρόσβαση σε αυτή θα γινόταν με κινητή ή ανασυρόμενη κλίμακα.  Στα ανατολικά υπάρχουν ερείπια και άλλου μικρού κτίσματος, ενώ στα βόρεια και ανατολικά εντοπίζονται κατάλοιπα θεμελίων περιβόλου, ο οποίος θα προστάτευε τον πύργο.  

Ο επισκέπτης μπορεί να προσεγγίσει το μνημείο ακολουθώντας τις ορισμένες διαδρομές του αρχαιολογικού χώρου του Αρχαίου Ορχομενού.

Το μνημείο προστατεύεται από τον Αρχαιολογικό Νόμο 3028/2002. Η κατάσταση διατήρησής του είναι κακή.

Αλεξόπουλου Ν., Αρκαδικά Σύμμεικτα, εν Αθήναις, 1910, 34-38

Διαμαντή Κ., «Οι Πρωτοβυζαντινοί χρόνοι στην Αρκαδία (4ος-8ος αιώνας)», Αρκαδία. Τόπος – Χρόνος – Άνθρωποι, 2010, 107

Καραπαναγιώτου Ά., «Αρχαία Αρκαδία στα βήματα του Παυσανία», Αρκαδία. Τόπος – Χρόνος – Άνθρωποι, 2010, 60

Κόντη Β., «Συμβολή στην Ιστορική γεωγραφία της Αρκαδίας (395-1209)», Βυζαντινά Σύμμεικτα 6 (1985), 114

Μπάλλας Α. Ι., «Τα μεσαιωνικά κάστρα του Μαινάλου», Πελοποννησιακά ΚΑ΄ (1995), 165-166.

Μπάλλας Α.Ι., "Περί των μεσαιωνικών κάστρων του Μαινάλου. Συμβολή δευτέρα", Πρακτικά του Ζ΄ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών (Πύργος- Γαστούνη-Αμαλιάδα, 11-17 Σεπτεμβρίου 2005), τ. Δ΄, Βυζάντιον-Συμπληρώματα, Πελοποννησιακά, Παράρτημα 27 (2007), 17-18, 30

Ορχομενός Αρκαδίας, Οδηγός του αρχαιολογικού χώρου,  Καραπαναγιώτου Α. (επιμ.), Υπουργείο Πολιτισμού & Αθλητισμού. Εφορεία Αρχαιοτήτων Αρκαδίας, Τρίπολη 2014

Σαραντάκης Π., Αρκαδία: Οι Ακροπόλεις – Τα Κάστρα & Οι πύργοι της σιωπηλά ερείπια μιας δοξασμένης γης, Αθήνα 2006, 26-29

Bon A., La Morée franque. Recherches historiques, topographiques et archéologiques sur la Principauté d'Achaïe (1205-1430), 2 vols., Paris 1969, 525