Καρύταινα

Είναι χτισμένο νοτιοδυτικά του ομώνυμου, παραδοσιακού οικισμού, πάνω σε απότομο λόφο που κυριαρχεί στην πεδιάδα της Μεγαλόπολης, στο σημείο συνάντησης των ποταμών Αλφειού και Λούσιου. Δεσπόζοντας στην περιοχή, το κάστρο παρείχε αποτελεσματική εποπτεία και προστασία της βαρονίας και του δρόγγου των Σκορτών, καθώς ήλεγχε τους δρόμους προς την Μεσσηνία, την ορεινή δυτική Αρκαδία και την Ηλεία όπου βρισκόταν και η έδρα του φράγκικου Πριγκιπάτου.

Κατά τη διάρκεια των σκοτεινών αιώνων στην περιοχή βρήκαν καταφύγιο οι κάτοικοι της Γόρτυνας. Είναι πιθανόν o λόφος της Καρύταινας να χρησιμοποιούνταν και κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο.

Η Καρύταινα αποτέλεσε μια εκ των τεσσάρων βαρωνιών της Αρκαδίας που συστάθηκαν μετά την κατάληψη της Πελοποννήσου από τους Φράγκους. Παραχωρήθηκε ως βαρωνία κατάκτησης στον Ούγο de Briel/Bryières (που πιθανότατα είναι ο πρώτος βαρώνος) και απαρτιζόταν από είκοσι δύο φέουδα. Αργότερα η βαρωνία πέρασε στον Γοδεφρείδο de Briel/Bryières/Bruyeres, ο οποίος απεβίωσε το 1275, μη έχοντας τέκνα, με αποτέλεσμα το κάστρο να περιέλθει κατά το ένα ήμισυ στον πρίγκηπα και κατά το δεύτερο στην σύζυγό του, Ισαβέλλα de la Roche. Στη συνέχεια, η Ισαβέλλα de la Roche και ο δεύτερος σύζυγός της, κόμης του Lecce Ούγος de Brienne, μη έχοντας κανένα λόγο να κρατήσουν το μερίδιο του κάστρου, το παραχώρησαν στον πρίγκηπα, πιθανόν μετά το θάνατο της Ισαβέλλας. Το 1289 η βαρωνία εκχωρήθηκε στην Ισαβέλλα Βιλεαρδουίνου.

Το κάστρο ίδρυσε ο Γοδεφρείδος de Briel στα μέσα του 13^ου αιώνα επάνω στο λόφο ό οποίος παρουσιάζει προγενέστερα ίχνη χρήσης (λείψανα ναού). Το 1320, ο Ανδρόνικος Ασάν Παλαιολόγος, διοικητής του Μοριά, κατέλαβε την Καρύταινα. Το κάστρο παρέμεινε στα χέρια των βυζαντινών μέχρι και τα τέλη της πέμπτης δεκαετίας του 15^ου αιώνα, οπότε και εμπίπτει στις πολεμικές επιχειρήσεις μεταξύ των αδελφών, και συνάμα ανταγωνιστών, Δημητρίου και Θωμά Παλαιολόγων. Το 1460 η Καρύταινα παραδίδεται από κάποιον Σγουρομμάλη Παλαιολόγο στους Τούρκους. Στα επαναστατικά χρόνια χρησιμοποιήθηκε από τον γέρο του Μοριά ως καταφύγιο και βάση για τις επιχειρήσεις του.

Χρονολόγηση: σταυροφορική / υστεροβυζαντινή περίοδος (13ος – 15ος αι.), οθωμανική/ενετική περίοδος (15ος-19ος αι.)

 Το κάστρο έχει επιμήκη τριγωνική σχεδόν κάτοψη και ακολουθεί το ανάγλυφο του εδάφους. Το συνολικό του μήκος είναι περίπου 110μ., ενώ το πλατύτερο τμήμα του, που βρίσκεται στα νότια, φτάνει τα 40μ. Στο κάστρο δημιουργούνται τριγωνικοί ψευδόπυργοι στις γωνίες και ένας ημικυκλικός στο μέσο της μιας πλευράς.

Η πρόσβαση γινόταν από τη νοτιοανατολική πλευρά του. Μια τοξωτή πύλη σε έναν μικρό περίβολο, που όριζε αυλή, οδηγούσε στην κύρια  τοξωτή πύλη και από εκεί μέσω ενός θολωτού διαβατικού στους χώρους του κάστρου.

Εκτός από τον περίβολο που χρησίμευε για την προστασία της κύριας εισόδου, προστατευτικό ρόλο έπαιζε και ένας πύργος δεξιά του εισερχομένου, καθώς και ο ψευδόπυργος που σχηματίζεται στο τείχος αριστερά από την πύλη.  Για την μεγαλύτερη προστασία των πυλών (κεντρικής πύλης κάστρου και περιβόλου),  δοκοί τοποθετούνταν πίσω από τις θύρες όταν αυτές έκλειναν. Η κεντρική δε πρόσβαση στο κάστρο προστατευόταν ακόμη από έναν πετρομάχο.

Επάνω από την πύλη σώζεται ορθογώνια υποδοχή, πιθανόν για το οικόσημο των de Briel.

Πίσω από τον ανατολικό πύργο εφάπτεται ένας μονόχωρος, ορθογώνιος χώρος, άλλοτε διώροφος, ο οποίος ταυτίζεται με φυλάκιο. Αριστερά του εισερχομένου, ένας χώρος λειτουργούσε ως κινστέρνα.

Σήμερα στο εσωτερικό του κάστρου δεσπόζει, ένα μεγάλων διαστάσεων ορθογώνιο κτήριο, που χρησίμευε ως αίθουσα υποδοχής. Το κτήριο είχε δύο στάθμες, η κατώτερη από αυτές χρησίμευε ως κινστέρνα, ενώ η ανώτερη χωριζόταν σε τρία δωμάτια, το ένα από τα οποία διέθετε και τζάκι.

Στο μέσον περίπου του κάστρου, ορθωνόταν άλλοτε ο κεντρικός πύργος.

Περιμετρικά του τείχους αναπτύσσονται πολλά κτήρια για την διαμονή της οικογένειας του φεουδάρχη.

Το τείχος είναι κατασκευασμένο με ντόπιο αργούς λίθους και άφθονο συνδετικό υλικό. Σπάνια παρεμβάλλονται θραύσματα κεραμίδων. Επιμελέστερη τοιχοποιία έχουν τα πλαίσια των ανοιγμάτων και οι γωνίες.

Έξω από το κάστρο υπάρχει ο ναός της Παναγίας, σταυροειδή εγγεγραμμένο ναός με εξωνάρθηκα, ένα κτίσμα των αρχών του 19^ου αιώνα, γνωστό ως «οικία του Κολοκοτρώνη», και στη βόρεια πλευρά του λόφου, κάτω από το βόρειο προμαχώνα, ένα από τα καλύτερα σωζόμενα στην Πελοπόννησο παραδείγματα οχυρής βυζαντινής κατοικίας, ο επονομαζόμενος πύργος «Μαντζουρανόγιαννη». 

Αυτός ο κάμπος ένα γύρω ζώνεται από ψηλά βουνά, και στη μέση στέκεται μοναχιασμένη ο μυτερή ράχη πο’ χει στην κορφή της το κάστρο. Από μακριά φαίνεται πολύ ψηλό και φανταχτερό. Την ώρα που βασιλεύει ο ήλιος δείχνει δυο τρεις φορές ψηλότερο απ’ όσο είναι, έτσι που μολυβιάζει μέσα στη χρυσή φωτοβολή που σκορπά ολόγυρά του ο βασιλέας τ’ ουρανού, κρυμμένος από πίσω του… (Κόντογλου)

Ο επισκέπτης μπορεί να οδηγηθεί στον αρχαιολογικό χώρο από το χωριό της Καρύταινας μέσω μονοπατιού. Από ένα σημείο το μονοπάτι διακλαδίζεται, και η μεν μια διαδρομή οδηγεί προς το κάστρο ενώ η δεύτερη προς τον ναό της Παναγίας και την επονομαζόμενη οικία του Κολοκοτρώνη. Ακολουθώντας τη δεύτερη διαδρομή οδηγείται κανείς νοτιοανατολικά του κάστρου όπου σε ένα πρόπυλο μια τοξωτή πύλη. Περνώντας την πύλη φθάνει κανείς στην μοναδική πρόσβαση του κάστρου. Η μικρή έκταση του κάστρου και τα λιγοστά κατάλοιπα, καθιστούν την περιήγηση εύκολη.

Προέχων βυζαντινό μνημείο της χώρας (ΒΔ 25-2-1922, ΦΕΚ 28/τ.Α’/26-2-1922). Προστατεύεται από τον νόμο 3028/2002.

Στο κάστρο έχουν γίνει τα έτη 1988 και 2003 στερεωτικές εργασίες από τη πρώην 5^η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Το 2002-2003 διενεργήθηκαν από την ίδια Εφορεία στο εσωτερικό εργασίες ανασκαφικής διερευνήσεως.  Εργασίες στο κάστρο διεξήγαγε και η πρώην 25^η ΕΒΑ.

Bon Α., La Morée Franque. Recherches historiques, topographiques et archéologiques sur la principauté d’ Achaie (1205-1430), Paris 1969, τόμ. 1: texte, 629—633, τόμ. 2: πιν. 66-73.

Γιαννούλη Δ. Ε., «Ανασκαφικές έρευνες στο κάστρο της Καρύταινας», Πελοποννησιακά. Παράρτημα 27 = Πρακτικά του Ζ΄ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών (Πύργος-Γαστούνη-Αμαλιάδα, 11-17 Σεπτεμβρίου 2005), τ. Δ΄, Αθήνα 2007 141-157.

Γριτσόπουλος Αθ. Τ., Ιστορία της Τριπολιτσάς, τ. 1, Αθήναι 1972.

Κανδηλώρος Χ. Τ., Η Γορτυνία, Πάτρα 1898.

Μουτσόπουλος Ν., «Από τη Βυζαντινή Καρύταινα», Φίλιον Δώρημα εις τον Τάσον Αθ. Γριτσόπουλον, Πελοποννησιακά ΙΣΤ΄ (1985-1986), 129-202.

Σιούντρη Αθ. Κ., «Ο υστεροβυζαντινός πύργος της Καρύταινας», Στέφανος εις Τάσον Αθ. Γριτσόπουλον. Τιμητική Προσφορά Λ΄1 τόμου υπό Κων. Λ. Κοτσώνη εις ιεράν μνήμην Τάσου Αθ. Γριτσόπουλου, Αθήνα 2011 = Πελοποννησιακά Λ1΄ 11 (2011), 599-616.

Σφηκόπουλος Θ. Ι., Τα μεσαιωνικά κάστρα του Μορηά, Αθήνα 1968, 226-230.